Vrijheid is niet vanzelfsprekend

Burgemeester Gert-Jan Kats sprak op 4 mei tijdens Dodenherdenking. Hier lees je zijn toespraak.

Als je nu vergeet
dat je weet
hoe het afloopt
Hoe alles is gegaan
De winnaars en verliezen
Zou je het kiezen?
Het juiste pad

Plaats jezelf in een koude nacht
Duitse stemmen klinken zacht
Ze poetsen hun geweren
Zou je je verweren?
Het juiste pad

Plaats jezelf in een koude trein
Hoe heldhaftig zou je zijn?
Hoop je dat het goedkomt?
Of wacht je tot de moed komt?
Het juiste pad

Dames en heren, jongens en meisjes,

Met deze indringende woorden uit het lied ‘Het juiste pad’ was het duo Yentl & De Boer dit jaar genomineerd voor de Annie M.G. Schmidtprijs. De woorden nemen ons mee naar gebeurtenissen van ruim 80 jaar geleden. Naar een geschiedenis die de meesten van ons niet hebben meegemaakt. Tegelijk zijn het woorden die ons vandaag dwingen tot nadenken. Vragen die een appèl doen op waar we staan: zou je het kiezen? Het juiste pad? Hoe heldhaftig zou je zijn?

Het is goed dat we hier op deze plek jaarlijks stilstaan bij hen die vielen. Bij wat de impact was op de Veense bevolking van toen en welke lessen ons dat leert voor nu.

Veel dank gaat daarom uit aan allen die dit jaar meewerkten aan deze herdenking, die zorgden voor informatie bij de graven van oorlogsslachtoffers en die het verhaal optekenden van Jelis Budding, één van de namen die hier op het oorlogsmonument genoemd wordt. Jos Beentjes leidde die geschiedenis net al in. Ik neem u verder mee in de gebeurtenissen van januari 1944.

Na de mislukte aanslag in Putten noemt de stervende verzetsstrijder de namen Veen uit Ede en sigarenmaker Budding uit Veenendaal. Wat volgt is een klopjacht en een explosie van geweld.

Agenten van de Duitse Sicherheitsdienst spoeden zich naar de politiepost en krijgen via het gemeentehuis woonadressen van personen die Budding of Veen heten. In Ede wordt de opdrachtgever van de aanslag, te weten schoolmeester Bep Veen, gevonden en door een Nederlandse agent doodgeschoten.

Ondertussen is de 44-jarige Ahlbrecht met een aantal manschappen en twee Nederlandse agenten richting Veenendaal vertrokken. Ze pakken daar al snel een sigarenfabrikant op aan de Leinweberstraat. Op hun lijstje staan echter wel tien families die Budding heten. Ook wordt ’s nachts Aris Budding op de Buurtlaan gearresteerd. Hierna gaat het, met de geboeide Aris bij zich, richting Buurtlaan–West 62 waar sigarenmaker Jelis Budding en zijn gezin liggen te slapen. Ze omsingelen hun woning en bellen aan.

Jelis en Els Budding schrikken wakker. Omdat ze nog snel het illegaal geslachte vlees wegstoppen, duurt het even voordat ze de voordeur openen. Ahlbrecht staat ondertussen al op de voordeur te bonken.

Els holt naar boven en vlucht via het balkon naar haar schoonouders. Ze wordt echter direct beschoten. Gewond holt ze terug naar haar kinderen. Jelis doet de voordeur open en ziet Ahlbrecht staan die als een wild dier tekeergaat. Jelis moet in zijn nachtkleding in een plas water gaan liggen. Al bulderend schopt Ahlbrecht Jelis tegen zijn buik en hoofd en commandeert dat hij overeind moet komen. 

Jelis zegt: “Denk aan mijn vrouw en kinderen.” Ook zegt hij een aantal keer “Ik ben onschuldig!” Ahlbrecht sommeert Jelis om zijn kleren te halen. Terwijl hij door Ahlbrecht geschopt wordt loopt Jelis langs zijn huis naar de achterdeur. Plots klinken er vier schoten. Jelis zakt in elkaar en weet zwaargewond, op handen en voeten, de keuken te bereiken. Ahlbrecht slaat hem ondertussen ook nog met zijn revolver en vindt het ondanks de schotwonden niet nodig een arts te waarschuwen.

Oorlogsverhalen als deze doen ons huiveren. Het geweld tegen verzetsmensen, het Joodse volk, tegen onschuldige burgers, tegen allen die ‘anders’ waren.
Het zijn verhalen waar we liever niet aan terugdenken en waarvan we met de wetenschap van nu zeggen: ‘hoe kon dat gebeuren?’

Tegelijk is het een spiegel voor ons allemaal. Wie ben je zelf in dit verhaal? Waar sta je voor en hoe sta je tegenover de ander?

Vandaag bij deze herdenking vraag ik als uw burgemeester om zorgvuldig en respectvol met elkaar om te gaan. Om in de hang naar eigen vrijheid of het bevechten van het eigen gelijk niet de grenzen van een ander over te gaan. Om niet de grenzen van het toelaatbare op te zoeken of anderen in woord, gebaar of daden moedwillig te kwetsen.

Besef zeker op een dag als vandaag dat ongepaste vergelijkingen met de Holocaust of het nazisme overlevenden en nabestaanden intens veel pijn doen.

Over het conflict in het Midden-Oosten kun je van mening verschillen, maar voor verschil van inzicht over antisemitisme is geen enkele plaats. Kritiek op de regering van Israël is namelijk iets fundamenteel anders dan antisemitisme. Bij antisemitisme gaat het over de haat tegen Joden als bevolkingsgroep. Terecht dat er in de Tweede Kamer en door burgemeesters in heel het land de afgelopen weken stevig afstand wordt genomen van discriminatie van Joodse medeburgers. Overal waar antisemitisme of vreemdelingenhaat de kop opsteekt, moeten we opstaan.

Spreek je daarom uit, sta op wanneer Joodse medeburgers geïntimideerd worden of wanneer tegenover wie dan ook grenzen worden overschreden. Kies het juiste pad.

Laten we 2 minuten stil zijn. Uit respect en als eerbetoon aan hen die een offer brachten voor onze vrijheid. Gedenk in stilte hen die ons ontvielen. Onze vrijheid is niet vanzelfsprekend en vraagt om verantwoordelijkheid. Sta in gedachten stil bij de woorden waarmee ik zojuist begon.

Als je nu vergeet
dat je weet
hoe het afloopt
Hoe alles is gegaan
De winnaars en verliezen
Zou je het kiezen?
Het juiste pad